Drewniane wiatraki od wieków były ważnym elementem krajobrazu dawnego Mazowsza.

Kiedy po raz pierwszy pojawiły się w okresie późnego średniowiecza - w źródłach łacińskich nazywano je "wietrznymi młynami" - nie tylko, że przyczyniły się do rozwoju lokalnego młynarstwa, wspomagając pracę istniejących już wcześniej młynów wodnych, ale dla ich właścicieli czy tenutariuszy (zarządców majątku książęcego, a później królewskiego) stanowiły ważne źródło dochodu. Wraz z ich upowszechnieniem w epoce nowożytnej były postrzegane przez miejscową ludność jako swoiste połączenie postępu myśli ludzkiej (technicznej) z wykorzystaniem sił natury. Wznoszone zazwyczaj na wzgórzach, okolicznych pagórkach oraz terenach dominujących nad lokalną zabudową mieszkalno-użytkową, a do tego stojąc najczęściej samotnie, zyskiwały dodatkowy walor majestatu i tajemniczości, co potem znajdowało swoje odzwierciedlenie w lokalnych legendach, przyśpiewkach, opowiadanych przy różnych okazjach domowych klechdach czy na malowanych obrazach (pejzażach).
Na postawie lustracji dóbr królewskich, a także wizytacji kościelnych z XVIII wieku można przyjąć, że na terenie północnego Mazowsza działało wówczas kilkaset drewnianych wiatraków (na około 20 tysięcy szacowanych w całej Polsce). Znaczny ich wzrost na tym terenie nastąpił w XIX wieku, co z jednej strony związane było ze zmianami społeczno-gospodarczymi w Królestwie Polskim oraz polityką włościańską prowadzoną przez władze carskie, z drugiej zaś wynikało z dalszego rozwoju myśli technicznej. Dodajmy, że ówczesne wiatraki były wykorzystywane nie tylko do mielenia zbóż, ale coraz częściej także do kruszenia minerałów, tłoczenia oleju, plecenia sznurów konopnych czy napędzania maszyn w tartakach. W tym czasie wiatraki nie były tylko częścią krajobrazu wsi mazowieckich. Wiele z nich znajdowało się w miastach i na przedmieściach. Niektóre z nich zachowały się na widokówkach z początku XX wieku. Między innymi dwa takie wiatraki widać na zdjęciu z 1900 r. przedstawiającym panoramę Ciechanowa. Wiatraki te stały w rejonie obecnej ulicy Witosa. Także na widokówce z Mławy z końca XIX wieku widać na horyzoncie, po lewej stronie od wież kościoła Świętej Trójcy, dwa wiatraki, które znajdowały się w okolicach dzisiejszej trasy E 7. Natomiast na widokówce z początku XX wieku, która przedstawia fragment parku miejskiego w Mławie i nowo powstałą szkołę handlową (dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Wyspiańskiego) widać wiatrak, który znajdował się przy dawnej szosie szreńskiej (obecnej ulicy Sienkiewicza). Dodajmy w tym miejscu, że w XIX wieku na terenie Mławy działało kilkanaście wiatraków, zlokalizowanych głównie na Starostwie oraz w podmiejskich wioskach, a na początku XX wieku było już ich ponad 20, co wynikało z coraz większej liczby mieszkańców oraz zapotrzebowania na mąką. Jeden z tych wiatraków, który był własnością mojego pradziadka Romana Zygnera (zmarłego w 1899 r.), przetrwał aż do lat dziewięćdziesiątych minionego wieku na wzgórzu w Modle (był widoczny z biegnącej w pobliżu trasy E 7). Do niedawna również w Szreńsku, dawnym mieście mazowieckim, znajdował się drewniany wiatrak pochodzący z XIX wieku, który był użytkowany jeszcze do lat sześćdziesiątych XX wieku.

Dalszy ciąg artykułu w numerze 15 z 13 kwietnia 2021 r.  Kup teraz