W minioną środę – w rocznicę wprowadzenia stanu wojennego w Polsce – w Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie otwarto wystawę czasową „Słowo w walce o wolność”, która dwa lata wcześniej była prezentowana w Powiatowej Bibliotece Publicznej w Ciechanowie.

Znalazły się na niej różne podziemne wydawnictwa, gazety, ulotki, plakaty, znaczki, zdjęcia, a także rysunki satyryczne Romualda Sławińskiego (w stanie wojennym studenta Politechniki Warszawskiej), które w formie plakatów były rozwieszane na murach lub w formie wydawanych na powielaczu broszur krążyły w tzw. „drugim obiegu”. Dla wielu młodych ludzi pokolenia stanu wojennego oraz działaczy ówczesnego podziemia były one ważnym źródłem informacji i interpretacji toczących się wydarzeń, nieobecnych w kontrolowanych przez władze komunistyczne mediach. Pełniły więc rolę podobną do tej, która dziś przypada głównie, ale nie tylko, mediom społecznościowym. Jak zauważyli autorzy wspomnianej wystawy – co znalazło się również w folderze wydanym przy okazji jej otwarcia – wydawnictwa drugiego obiegu były poważną konkurencją dla obiegu oficjalnego w PRL, dawały prawo głosu osobom wykluczonym z życia publicznego z powodów politycznych, w tym zakazanym przez cenzurę autorom czy działaczom podziemia niepodległościowego. Silnie wpływały też na życie intelektualne ówczesnego pokolenia Polaków, rodząc dyskusje, polemiki, a nawet stając się zarzewiem walki o niepodległość i nowy kształt Polski. Prezentowane na ciechanowsko-mławskiej wystawie materiały w większości pochodzą ze zbiorów osób, które w stanie wojennym były działaczami podziemia i kolporterami tychże nielegalnych wydawnictw na naszym terenie – Lecha Zduńczyka, Marka Głowackiego, Andrzeja Dusińskiego, ale nie tylko.

Fot. Urząd Miasta Mława

Do tego, co można zobaczyć na wystawie „Słowo w walce o wolność”, chciałem dziś dołożyć małą cegiełkę, a mianowicie zwrócić uwagę na książki i broszury wydawane w drugim obiegu, które krążyły po terenie ówczesnego województwa ciechanowskiego i wpadły w ręce Służby Bezpieczeństwa po 13 grudnia 1981 r. Pełny ich spis – w sumie 306 pozycji – zachował się w teczce dotyczącej materiałów po byłej „Solidarności” w zbiorach WUSW w Ciechanowie, obecnie przechowywanej w Archiwum IPN w Warszawie. W teczce tej znajdują się pisma urzędowe dotyczące 67 teczek „dokumentacji zakwestionowanej w siedzibach byłej Solidarności na terenie województwa” po wprowadzeniu stanu wojennego, w tym placówek związkowych w oddziale mławskim (aż 26 teczek), oddziale ciechanowskim (tylko 1 teczka), żuromińskim (5 teczek), działdowskim (1 teczka), oddziale wojewódzkim NSZZ „Solidarność” Rolników Indywidualnych (1 teczka), a także dokumentacja komisji zakładowych z terenu Mławy: Spółdzielni Transportu  Wiejskiego, Zakładu Dźwigów Osobowych, Rejonu Dróg Publicznych oraz Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej. Dokumenty te – jak wynika z protokołu z 23 maja 1983 r. – trafiły z archiwum SB do Zarządcy do Spraw Majątku Związków Zawodowych przy Wojewodzie Ciechanowskim. Bliżej nieznane dokumenty NZSS „Solidarność” z lat 1981-1988, które przejęli funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa, szacowane na około 1500 sztuk, trafiły 29 listopada 1989 r. do rąk ówczesnego dyrektora Muzeum Okręgowego w Ciechanowa, Edwarda Lewandowskiego, co potwierdził on własnoręcznie napisanym pokwitowaniem, w którym za zbiory te dziękował i zobowiązał się, że do celów badawczych będą one wykorzystane dopiero po upływie 5 lat. W tej samej teczce znajduje się też podobne pokwitowanie z 4 stycznia 1990 r., podpisane przez działacza solidarnościowego z Ciechanowa, internowanego w stanie wojennym, Romana Kejzę, który – być może w imieniu Komitetu Obywatelskiego „Solidarności” – przejął wspomniane wyżej 306 pozycji książkowych oraz różnych broszur. Dzięki temu możemy się dowiedzieć, co z literatury zakazanej czytano na północnym Mazowszu w stanie wojennym, a także w późniejszych latach, oraz jaka „bibuła” tu krążyła.

Tylko kilka z ponad trzystu książek było wydanych przed 1981 r. i były to głównie wydawnictwa Instytutu Literackie w Paryżu, prowadzonego przez Jerzego Giedroycia. Wyjątkiem była książka Jana Abramskiego i Ryszarda Żywieckiego „Katyń” wydana w 1977 r. przez Społeczny Instytut Pamięci Narodowej im. Piłsudskiego oraz praca Bohdana Cywińskiego „Z dziejów kościoła katolickiego w Polsce”, która ukazała się w Wydawnictwie Nowa w 1980 r. Inne książki, broszury i komiksy – niektóre w kilku egzemplarzach – pochodziły z następujących wydawnictw: Krąg, Rytm, Pokolenie, Przedświt, Głos, Zbliżenia, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Studencka Oficyna Wydawnicza, Kurs, Los, Bis, Kontra, Rekontra, Enklawa, Unia, CDN, Kos, Aneks, Errata, Spotkania, Polonia, Adsum, Oficyna Literacka, Książnica Literacka, Przedruk, Mysia 5, Wademekum, Wega, Stop, Nadzieja, Antyk, Piast, Warszawska Niezależna Oficyna Poetów i Malarzy, Oficyna Liberałów, Międzyzakładowa Struktura Solidarności, Niezależne Wydawnictwo Harcerskie, Wydawnictwo SN, Wydawnictwo im. Konstytucji 3 Maja, Wydawnictwo im. Olafa Palme, Wydawnictwo im. gen. Emila Nila-Fieldorfa, Wydawnictwo Grup Politycznych oraz inne. Były wśród nich dzieła z literatury pięknej, filozofii, socjologii, ekonomii, mnóstwo książek historycznych, literatura polityczna i solidarnościowa oraz inne. Można tam było znaleźć  „Etykę Solidarności” ks. Józefa Tischnera (kilka egzemplarzy), „Utwory zebrane” Jacka Kaczmarskiego, prace Andrzeja Kijowskiego, Marka Nowakowskiego, Stefana Kisielewskiego, Leszka Kołakowskiego, Jana Józefa Lipskiego, Jerzego Zagórskiego, Leszka Moczulskiego, Jacka Bocheńskiego, Kazimierza Orłosia, Jewgienija Zamiatina, Władimira Bukowskiego, Aleksandra Zinowjewa, George’a Orwella czy kazania ks. Jerzego Popiełuszki. Jednym słowem – dla każdego coś ciekawego. A wiele innych tego rodzaju wydawnictw można było jeszcze do niedawna zobaczyć, a nawet wziąć do ręki, na wystawie w Ciechanowie, o której wspomniałem, a obecnie w Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie. Taka nasza mała historia czasów minionych.