W dniu 14 października 1773 r. na mocy uchwały sejmu (rozbiorowego) została powołana Komisja Edukacji Narodowej, pierwsza tego rodzaju instytucja o charakterze centralnego organu władzy oświatowej w Europie (odpowiednik późniejszego ministerstwa oświaty), której zadaniem była reforma – a właściwie to odbudowa – systemu oświaty w Rzeczypospolitej.

Wśród pierwszych członków KEN znalazło się czterech senatorów i czterech posłów, w tym aż dwie osoby z północnego Mazowsza. Był to ówczesny biskup płocki Michał Jerzy Poniatowski herbu Ciołek, od 1776 r. prezes KEN, oraz Andrzej Hieronim Franciszek Zamoyski herbu Jelita, związany z Bieżuniem. Z czasem w gronie działaczy KEN zasiadali także inni Mazowszanie, między innymi Antoni Małachowski herbu Nałęcz, starosta ostrołęcki i późniejszy wojewoda mazowiecki (członek komisji w latach 1783-1792), rodzony brat Stanisława Małachowskiego, słynnego marszałka Sejmu Czteroletniego, którego imię nosi najstarsza ze szkół średnich na Mazowszu – płocka Małachowianka. Obecność jednak biskupa Michała Poniatowskiego, który prezesował KEN aż 17 lat (1776-1793), a także Andrzeja Zamoyskiego, który był członkiem komisji przez 10 lat (1773-1783), zasługuje na szczególne podkreślenie w obchodzonym obecnie jubileuszowym roku 250-lecia powstania Komisji Edukacji Narodowej. 

Ponieważ postać Andrzeja Zamoyskiego już kiedyś przybliżałem czytelnikom TC, więc chciałem tylko przypomnieć, że urodził się on 30 września 1717 r., jako syn Michała Zamoyskiego, łowczego wielkiego koronnego i starosty gniewskiego, oraz Anny z Kościelca Działyńskiej, córki ówczesnego wojewody pomorskiego Tomasza Działyńskiego. Dwa lata potem zmarła matka przyszłego kanclerza, a jego ojciec wraz z dziećmi osiadł w swoich dobrach w Bieżuniu, troszcząc się między innymi o miejscowy pałac, który został wtedy znacznie rozbudowany. I to właśnie w tym pałacu Andrzej Zamoyski spędził swoje dzieciństwo. Dopiero w 1725 r. rodzina Zamoyskich przeniosła się do Zamościa. Andrzej Zamoyski studiował w Lipsku, Paryżu oraz nowo założonym Uniwersytecie Jerzego Augusta w Getyndze. Po śmierci Augusta III Sasa poparł kandydaturę królewską Stanisława Augusta Poniatowskiego i stał się jednym z liderów postępowego stronnictwa "Familii" Czartoryskich oraz współtwórcą programu naprawy Rzeczypospolitej ogłoszonego na sejmie konwokacyjnym w 1764 r. Po dojściu do władzy Stanisława Augusta Poniatowskiego otrzymał urząd kanclerza wielkiego koronnego. W 1767 r. w geście protestu przeciwko polityce rosyjskiej Andrzej Zamoyski złożył piastowany urząd kanclerza i osiadł w Bieżuniu, a trwałym śladem jego do dziś istniejący kościół parafialny Świętej Trójcy, który został przebudowany jego sumptem. Poza kościołem Andrzej Zamoyski dokonał też renowacji rodzinnego pałacu. W Bieżuniu spisał również „Zbiór praw sądowych”, przygotowany w ramach podjętej na sejmie w 1776 r. reformy prawa, zwany popularnie „kodeksem Zamoyskiego”, który został ogłoszony drukiem w Warszawie w 1778 r. Niestety, przedłożony sejmowi w 1780 r. projekt, został odrzucony, a sam Zamoyski wkrótce opuścił Bieżuń i osiadł na stałe w Zamościu, gdzie zmarł 10 lutego 1792 r. 

Z kolei Michał Jerzy Poniatowski urodził się 12 października 1736 r. w Gdańsku jako syn kasztelana krakowskiego Stanisława Poniatowskiego i księżnej Konstancji z Czartoryskich. Był najmłodszym synem późniejszego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Studiował w Rzymie, a po powrocie do kraju rodzinnego, wstąpił w 1756 r. do Zgromadzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1760 r., a w 1773 r. przyjął sakrę biskupią, choć jego ingres do diecezji płockiej odbył się dopiero w 1776 r. Po utworzeniu Komisji Edukacji Narodowej w 1773 r. został jej wiceprezesem, a już od 1775 r. pełnił obowiązki prezesa, choć formalnie prezesem został rok później. Jako człowiek wykształcony i otwarty na nurt oświeceniowy w Europie przystąpił nie tylko do reformy polskiego szkolnictwa – w tym dziele współpracował między innymi z ks. Hugonem Kołłątajem – ale również wiele troski wkładał w podniesienie poziomu formacji podległego mu duchowieństwa oraz podniesienia poziomu szkół parafialnych diecezji płockiej. Jego zasługi w tym dziele opisał przed laty nieżyjący już ks. profesor Michał Marian Grzybowski. Biskup Poniatowski – choć na stałe rezydował w Warszawie – żył sprawami swojej diecezji. W swoich rozporządzeniach podkreślał konieczność rozwoju szkolnictwa parafialnego i uwrażliwiał na to podległych mu dziekanów. Ci z kolei mieli obowiązek pomagać proboszczom w zakładaniu i właściwym prowadzeniu szkół parafialnych, co oczywiście wymagało zapewnienia odpowiednich środków finansowych oraz wystarczającej ilości wykształconych nauczycieli. Za rządów biskupa Poniatowskiego w diecezji płockiej, nim został mianowany na Prymasa Polski, na Mazowszu północnym pojawili się wizytatorzy KEN, a ich sprawozdania to nieocenione wprost źródło wiedzy dla wielu historyków badających dzieje mazowieckiej oświaty. Również zachowane akta wizytacji biskupich z okresu rządów Michała Jerzego Poniatowskiego pokazują z jakimi trudnościami borykała się ówczesna oświata elementarna, a także szkoły na poziomie średnim. Biskup czynił jednak wiele, aby młodzież północnego Mazowsza, a zwłaszcza ci, którzy mieli pełnić funkcje duszpasterskie oraz ci, którzy mieli nauczać w szkołach elementarnych,  mogli oddychać europejskim „powiewem oświecenia”. Późniejsza „czarna legenda” Michała Poniatowskiego, związana z rozbiorami Polski, to zupełnie inna kwestia, która niestety przez lata mocno zaciemniała jego zasługi w dziele rozwoju szkolnictwa i oświaty. Może właśnie w roku jubileuszowym KEN warto to zmienić i zarówno o zasługach biskupa Michała Poniatowskiego, jak i Andrzeja Zamoyskiego, nieco więcej przypominać.