W miniony piątek (7 listopada) w bazylice katedralnej w Płocku uroczyście rozpoczęto – z udziałem przedstawicieli polskiego episkopatu, samorządowców, ludzi nauki i kultury, duchownych i mieszkańców Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej – obchody jubileuszowe 950-lecia diecezji płockiej.

W związku z tym chciałem nieco uwagi poświęcić powstaniu tejże diecezji, gdyż dokładna data erygowania biskupstwa płockiego, co wybrzmiało również w piątkowej homilii kardynała Grzegorza Rysia w Płocku, nie pojawia się w żadnych zachowanych źródłach historycznych. Nie zachowała się do naszych czasów ani bulla erygująca diecezję płocką (warto dodać, że dla innych diecezji polskich z X i XI wieku takich bulli również nie znamy), ani żadna wzmianka kronikarska na ten fundacji biskupstwa na Mazowszu. Natomiast najstarsza informacja źródłowa o płockim biskupie pochodzi dopiero ze spisanej na początku XII wieku „Kroniki” Anonima zwanego Gallem i zawiera informację o biskupie Szymonie (1109), który zapewne był obcokrajowcem, przybyłym do Polski w otoczeniu biskupa krakowskiego Baldwina, a na biskupstwo płockie nominowanym z woli księcia Bolesława Krzywoustego. Niestety cytowana kronika nie podaje wiadomości na temat fundatora oraz czasu fundacji biskupstwa płockiego. Milczy na ten temat również pochodząca z początku XIII wieku „Kronika polska” mistrza Wincentego Kadłubka. Natomiast pochodzący z XIV wieku przekaz „Kroniki Wielkopolskiej” mówiący o założeniu biskupstwa płockiego przez Bolesława Chrobrego, jak również przekaz „Roczników” Jana Długosza z połowy XV wieku, że fundatorem katedry płockiej był książę Mieszko I, są powszechnie uznane przez historyków za niewiarygodne. Znamienne, że we fragmencie cytowanej „Kroniki” Anonima zwanego Gallem, opisującym egzekwie przy zmarłym w Płocku księciu Władysławie Hermanie (1102), zapisano, że „przez pięć dni odprawiał je w mieście Płocku arcybiskup Marcin z kapelaniami”, ale bez wzmianki o miejscowym biskupie. I choć trudno sobie wyobrazić, żeby diecezja płocka przez ćwierć wieku swego istnienia nie posiadała jeszcze wtedy swego biskupa, ale milczenie na jego temat w tak doniosłym wydarzeniu zastanawia i już od dziesięcioleci rodzi różne interpretacje wśród historyków. Dodajmy, że biskup płocki (ale bez podanego imienia) pojawia się – obok arcybiskupa gnieźnieńskiego oraz biskupów Poznania, Krakowa i Wrocławia – w powstałym w północnych Niemczech, a pochodzącym sprzed 1123 r. (może być znacznie starszy) spisie biskupów polskich. 

Co więc na to historycy? Po krytycznej analizie dzieła Jana Długosza w XIX wieku i odrzuceniu przez ówczesnych historyków genezy biskupstwa płockiego w X wieku, jako pierwszy za powstaniem diecezji płockiej w drugiej połowie XI wieku opowiedział się doktor Wojciech Kętrzyński (1886), ówczesny dyrektor Zakładu im. Ossolińskich we Lwowie. Jednak decydujący głos zabrał w tej sprawie profesor Władysław Abraham z Uniwersytetu Lwowskiego, który w wydanej w 1893 r. pracy „Organizacji Kościoła w Polsce do połowy XII wieku” połączył erygowanie biskupstwa płockiego z faktem przybycia do Polski legatów papieskich i reorganizacją polskiego Kościoła za rządów Bolesława Szczodrego. Powołał się przy tym na znany list papieża Grzegorza VII do księcia Bolesława z 20 kwietnia 1075 r., w którym jest mowa o kryzysie metropolii kościelnej w Gnieźnie, zbyt małej liczbie biskupów w państwie Bolesława, którzy do tego nie utrzymywali między sobą należnej łączności i subordynacji, oraz o konieczności zwiększenia liczby diecezji ze względu na ich zbytnią rozległość terytorialną. 

Od tej pory, a więc od końca XIX wieku, wśród historyków panuje więc powszechne przekonanie o wskrzeszeniu około 1075 r. archidiecezji gnieźnieńskiej i diecezji poznańskiej po kryzysie z połowy XI wieku (wcześniej udało się to już w Krakowie i Wrocławiu), a także o erygowaniu w tym czasie nowego biskupstwa w Płocku. Zostało ono wydzielone – na to również panuje powszechna zgoda – z obszaru archidiecezji gnieźnieńskiej, obejmując tereny Mazowsza Płockiego (po prawej stronie Wisły), nadwiślański pas Kujaw z Włocławkiem i ziemią dobrzyńską, ziemię chełmińską, a po lewej stronie Wisły część terytorium leżącego naprzeciwko Płocka z Radziwiem, Gostyninem i Gąbinem. Za fundatora biskupstwa płockiego uważa się zaś księcia Bolesława Szczodrego, co nie wyklucza udziału w tej fundacji jego brata Władysława Hermana, który po przejęciu władzy w Polsce ufundował pierwszą katedrę na Wzgórzu Tumskim w Płocku, istniejącą już zapewne około 1085/1086 r. To właśnie w tej katedrze znalazła miejsce pochówku żony Władysława Hermana, Judyta czeska, o której pisałem przy innej okazji. 

Podsumowując więc wywody polskiej nauki historycznej należy stwierdzić wyraźnie, że o momencie fundacji biskupstwa w Płocku nie wiemy tak naprawdę nic pewnego, a samo powołanie go do życia około 1075 r. jest tezą historyków wynikającą z poświadczonego w źródłach faktu przybycia do Polski legatów papieskich i wzmianki w liście papieża Grzegorza VII o zbyt małej liczbie biskupów w państwie Bolesława Szczodrego. Jednak do dziś nikt nie odnalazł żadnych innych źródeł, które mogłyby na sprawę tę rzucił nowe światło, i nikt nie stworzył bardziej przekonującej tezy, która mogłaby podważyć przyjmowany powszechnie przez historyków rok 1075 jako moment powstania biskupstwa w Płocku. Stąd uroczyste obchody jubileuszu diecezji w 1975 r. oraz te obecne, rozpoczynające się właśnie obchody jubileuszowe roku 2025, mają swoje historyczne uzasadnienie, i zapewne staną się okazją do podjęcia wielu inicjatyw, które przybliżą to wyjątkowe dziedzictwo jakim jest 950-lecie diecezji płockiej i znacznie starsze (ponad tysiącletnie) dzieje chrześcijaństwa na Mazowszu.