W miniony piątek w Miejskiej Bibliotece Publicznej w Ciechanowie odbyła się konferencja z okazji Dnia Regionalizmu, zorganizowana przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Ciechanowskiej, na której wspominano między innymi postać wybitnego ciechanowianina – docenta Stanisława Pazyry, urodzonego w mieście nad Łydynią 7 maja 1904 r.

Stanisław Pazyra

Ten, należący do pierwszego pokolenia ciechanowskich harcerzy, absolwent Krasiniaka (1925) i Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1930), uczestnik walk wrześniowych 1939 r., żołnierz Armii Krajowej, więziony przez Niemców na Pawiaku oraz przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w więzieniu przy Rakowieckiej, znany jest przede wszystkim jako historyk, człowiek książki, bibliotekarz, pracownik Polskiej Akademii Nauk, zasłużony regionalista oraz współtwórca Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych wraz z podległą mu Stacją Naukową w Ciechanowie. Nic więc dziwnego, że co pewien czas jego postać pojawia się również na łamach TC, choć – przypomnijmy – nie żyje już ponad pół wieku. Skąd więc to zainteresowanie jego osobą?

Wynika to chyba z faktu, że podobnie jak nieżyjący już historycy Jerzy Kłoczowski, Ryszard Juszkiewicz czy ks. Michał Marian Grzybowski, nigdy – również w swoich badaniach naukowych – nie zerwał on więzi ze swoją małą Ojczyzną („Ojcowizną”). I choć Ciechanów opuścił jako dwudziestoparoletni chłopak, a następnie – jako student historii oraz przez parę lat jako asystent na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie w 1935 r. obronił doktorat, a potem jako długoletni pracownik Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (1953-1971), gdzie był dyrektorem Biblioteki PAN oraz docentem w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN – mieszkał poza miejscem urodzenia, to jednak zawsze ciągnęło go w rodzinne strony i w swoich badaniach naukowych chętnie zgłębiał dzieje swego miasta, ale również Czerwińska, Mławy, Nasielska, Pułtuska, Zakroczymia, Siennicy, Warki, Sochaczewa oraz innych ośrodków miejskich dawnego Mazowsza. Świadczą o tym zarówno wydane przez niego prace, jak też różne rękopisy, zawierające między innymi jego referaty, a także maszynopisy, nigdy nie opublikowane, które znajdują się obecnie w jego spuściźnie, przechowywanej w Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Natomiast jego księgozbiór i część rękopisów po jego śmierci, czyli po 30 grudnia 1971 r., trafiła do zbiorów ówczesnej Stacji Naukowej MOBN w Ciechanowie. 

W spuściźnie naukowej Stanisława Pazyry dotyczącej głównie historii miast, historii książki oraz dziejów Mazowsza, chciałem podkreślić jego dorobek w badaniach nad historią miast mazowieckich. Zachęcony w latach dwudziestych minionego wieku przez profesora Uniwersytetu Lwowskiego Franciszka Bujaka do podjęcia tego tematu badawczego, pozostał mu wierny do ostatnich swoich dni, i to dosłownie. Przygotowany przez niego referat na temat dziejów Warki, który miał zostać wygłoszony 17 grudnia 1971 r. na sesji naukowej z okazji 650-lecia lokacji tego miasta, ze względu na stan jego zdrowia odczytał w jego imieniu profesor Aleksander Gieysztor, a dwa tygodnie później Stanisław Pazyra już nie żył. Tekst tego referatu na temat genezy i rozwoju Warki ukazał się drukiem w 1975 r. Oczywiście nie była to jedyna jego praca o miastach mazowieckich, która ukazała się drukiem po jego śmierci. Szczególne znaczenie dla nas miała jego książka „Dzieje Ciechanowa i Ziemi Ciechanowskiej”, która ukazała się drukiem w 1976 r., w ramach serii wydawniczej Stacji Naukowej w Ciechanowie. Dodajmy, że wcześniej pod redakcją Stanisława Pazyry ukazało się również „Millenium Ciechanowa” (Ciechanów 1969), „Szkice do dziejów Nasielska i dawnej Ziemi Zakroczymskiej” (Warszawa 1970), a przede wszystkim monumentalne wydawnictwo pod tytułem „Miasta polskie w Tysiącleciu”, opublikowane w dwóch tomach w latach 1965-1967, w bliskim mu w okresie lwowskim, a i później w Warszawie, Wydawnictwie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, najstarszej działającej nieprzerwanie oficynie wydawniczej w Polsce.
Ponieważ o Stanisławie Pazyrze i jego książkach pisano już wcześniej – najobszerniej chyba jego dorobek omówił docent Aleksander Kociszewski – więc chciałbym tu zwrócić uwagę na dwie jego prace oraz wydawnictwo źródłowe, które ukazało się już po jego śmierci. Najbardziej znana jest wydana w 1959 r. jego książka „Geneza i rozwój miast mazowieckich”, w której omówił on wszystkie ośrodki miejskie Mazowsza do 1795 r. Dziś to już klasyka polskiej historiografii i dlatego wiele osób chcąc dowiedzieć się nieco więcej na temat historii miast mazowieckich sięga do tej właśnie książki, powszechnie dostępnej (wydana w kilku tysiącach egzemplarzy). Jednak z własnych doświadczeń, a także w odczuciu niektórych studentów z UMK w Toruniu, z którymi miałem zajęcia, a także moich doktorantów, bardziej przejrzysta i jakby lepiej udokumentowana źródłowo, wydaje się wcześniejsza książka Stanisława Pazyry „Studia z dziejów miast na Mazowszu od XIII do początków XX w.”, która ukazała się we Lwowie w 1939 r. Był to poszerzona wersja jego doktoratu. W pierwszej z cytowanych książek, tej wydanej w 1959 r., widać przede wszystkim „fachowość” autora, trafność stawianych przez niego tez, bogatszą nieco literaturę przedmiotu, dorobek w zakresie badań nad miastami mazowieckimi, jaki nastąpił od lat trzydziestych XX wieku, ale za to warstwa źródłowa – a ona często dla studentów i adeptów historii jest ważniejsza – lepiej jest udokumentowana właśnie w jego pracy z 1939 r. Można nawet odnieść wrażenie, że ten „lwowski” Stanisław Pazyra był nieco bardziej dla naukowców przydatny niż ten późniejszy, „warszawski”, po życiowych i naukowych przejściach. Nie zmienia to oczywiście faktu, że i do jednej, i do drugiej jego książki, chętnie sięgali w przeszłości badacze tej miary, co Henryk Samsonowicz czy Maria Bogucka, a i dziś stanowią one punkt odniesienia na przykład w pracach Agnieszki Bartoszewicz, Radosława Lolo czy Janusza Grabowskiego na temat historii miast mazowieckich. Natomiast z innych prac Stanisława Pazyry chciałem wspomnieć o przywoływanej już kiedyś w moich felietonach edycji „Najstarszego opisu Mazowsza Jędrzeja Święcickiego”, w przekładzie (z łaciny), żony nieżyjącego już wówczas docenta Pazyry, Heleny z Olszewskich Pazyrzyny, która była z wykształcenia filologiem klasycznym i mediewistką. Ta książka to do dziś nieoceniona pomoc dla historyków badających dzieje Mazowsza epoki nowożytnej oraz wielu osób, które pasjonują się historią Mazowsza. Książka prezentuje na jednej stronie kopię tekstu oryginalnego (łacińskiego), pochodzącego z wydania z 1634 r., a na drugiej stronie jest jego polskie tłumaczenie wraz z objaśnieniami. Świetny i przystępny dla czytelnika przekład, krytyczne opracowanie tekstu, noty edytorskie – choć książka w pierwszym wydaniu miała aż ośmiostronicową erratę (widać zabrakło czujnego oka docenta Pazyry) – ale również świetnie napisany pierwszy rozdział tej pracy „Rola i znaczenie Mazowsza w dziejach dawnej Polski”. To prawdziwa perełka, przejrzysta i pomocna dla wielu synteza autorstwa nieżyjącego już wówczas mazowieckiego dziejopisa, w której Stanisław Pazyra przemawia do nas jak żywy. Dla mnie, i dla wielu osób, ten rozdział do dodatkowa wartość tej książki, po którą warto sięgnąć, nie zapominając też o innych tekstach tego wybitnego ciechanowianina, który nie wstydził się swego rodzinnego miasta, nawet na lwowskich i warszawskich salonach.