W minionym tygodniu w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk na Rynku Starego Miasta w Warszawie uczestniczyłem w prezentacji i dyskusji nad najnowszą książką doktora Kazimierza Pacuskiego, wybitnego znawcy dziejów średniowiecznego Mazowsza, poświęconej Płońskowi i regionowi płońskiemu w średniowieczu.

W czasie dyskusji panelowej zwrócono uwagę na rolę, jaką w dawnej organizacji państwa piastowskiego odgrywały osady służebne, o których pół wieku temu pisał znany polski historyk i opozycjonista, profesor Karol Modzelewski (swój doktorat pisał w więzieniu). Tak jak w innych częściach Polski piastowskiej, tak samo i na Mazowszu, mieszkańcy wspomnianych osad służebnych – jako poddani władzy książęcej (służebnicy) – byli zobowiązani do wykonywanie różnych prac, straży oraz obsługi grodów książęcych, biskupich czy klasztornych, co było ważnym elementem w systemie gospodarki państwa Piatów w X-XIII wieku. Co prawda już w okresie późnego średniowiecza – na Mazowszu głównie w XIV wieku – osady te straciły swe pierwotne przeznaczenie i w rozpoczętym wtedy procesie lokacji na prawie niemieckim stały się wsiami z własnym samorządem i sądownictwem, a ich mieszkańcy musieli odtąd płacić czynsz pieniężny od każdej włóki ziemi na rzecz księcia lub innego właściciela wsi, a nie wykonywać konkretne posługi, to jednak do dziś przetrwały charakterystyczne nazwy ich miejscowości, które były położone w niedalekim sąsiedztwie dawnych grodów książęcych.

Właśnie o niektórych z tych osad leżących w okolicach wczesnośredniowiecznego grodu w Płońsku pisze w swej książce Kazimierz Pacuski, wskazując cztery ich nazwy: Kuchary, Kowale, Sokolniki i Woźniki. Pierwsza z nich leżała koło 10-12 km na północny-wschód od Płońska, za rzeką Wkrą, tuż obok dużego kompleksu leśnego (stąd pochodziło drzewo na opał), a jej mieszkańcy zobowiązani byli do szeroko rozumianej obsługi kuchni w grodzie płońskim, wraz z dostarczaniem do niej opału i produktów spożywczych. Do dziś pozostałością tej osady są wsie Kuchary Królewskie i Kuchary Żydowskie. Z kolei wieś Kowale leży około 13 km na północny-zachód do Płońska, tuż obok starego traktu łączącego grody kasztelańskie w Raciążu i Płońsku. Jej mieszkańcy zajmowali się rzemiosłem związanym z kowalstwem, w tym również szeroko rozumianą obróbką żelaza, a zapewne także produkcją różnych narzędzi i broni. Trzecia miejscowość Sokolniki leżała przy tym samym gościńcu raciąskim (szlaku do Raciąża) nieco bliżej Płońska, około 8 km, a do dziś jej pozostałością są dwie wsie: Sokolniki Stare i Sokolniki Nowe. Mieszkańcy tej osady w średniowieczu zajmowali się sokolnictwem (hodowlą i tresurą sokołów), a także łowiectwem z wykorzystaniem sokołów. Podobna osada służebna znajdowała się koło Raciąża. Natomiast czwarta miejscowość Woźniki, leżąca około 6 km na południe od Płońska, nieopodal dawnego traktu do Zakroczymia, zamieszkana była przez służebników, którzy poza budowaniem wozów i innych pojazdów dworskich, a być może także kół (zazwyczaj było to zadaniem kołodziejów/stelmachów), zaspakajali wszelkie potrzeby transportowe dworu książęcego oraz lokalnych przedstawicieli władzy książęcej, którym podlegał gród w Płońsku, w tym również duchownych.  Dodajmy, że osada o tej samej nazwie, czyli Woźniki, leży też w pobliżu Płocka, a jej mieszkańcy swoje powinności wykonywali na rzecz grodu płockiego. Z czasem osada ta znacznie się rozrosła i w XIV wieku – już po lokacji na prawie chełmińskim – jako osada szlachecka, stała się siedzibą parafii (wsią parafialną).

Poza okręgiem grodowym w Płońsku warto też wspomnieć o podobnych osadach służebnych leżących w pobliżu grodu w Wyszogrodzie i Zakroczymiu, o których też można przeczytać w książce Kazimierza Pacuskiego. Na zachód od Wyszogrodu leżą bowiem wsie Cieśle i Drwały. Pierwsza z tych osad, tuż przy starej drodze prowadzącej z Kępy Polskiej do Bodzanowa, była zamieszkała przez ludność zajmującą się obróbką drewna na potrzeby dworu książęcego oraz pobliskiego grodu w Wyszogrodzie. Druga osada sąsiadowała bezpośrednio z dużym kompleksem leśnym, a jej mieszkańcy zajmowali się budową wałów (w tym wałów grodowych) oraz wznoszeniem różnych konstrukcji drewnianych. Z kolei na północ od Wyszogrodu, przy trakcie wiodącym do Płońska, leży wieś Kobylniki, która we wczesnym średniowieczu była osadą służebną zamieszkiwaną przez ludność zajmującą się hodowlą koni oraz ich wypasem na okolicznych łęgach. Natomiast między grodem w Wyszogrodzie i grodem w Zakroczymiu leży miejscowość Kuchary-Skotniki, która jest pozostałością dwóch średniowiecznych osad służebnych: Kuchar i Skotnik. Mieszkańcy pierwszej z nich – podobnie jak w Płońsku – zajmowali się kuchnią grodową w Zakroczymiu. Również Kuchary leżące w okolicach Raciąża to dawna osada służebna. Natomiast mieszkańcy Skotnik zajmowali się wypasem bydła rogatego ze stad książęcych.

Osobom lubiącym podróżować po Mazowszu Północnym zwracam uwagę na kilka innych dawnych osad służebnych, których nazwy do dziś przetrwały. Niewątpliwie z okręgiem grodowych – później siedzibą kasztelanii – w Raciążu należy łączyć nazwę miejscowości Rybitwy, Świniary, Psary i Szewce. Pierwsza z nich miejscowości, leżąca nad Wkrą, zamieszkiwana była w średniowieczu przez służebnych zajmujących się połowem ryb. Mieszkańcy Świniar zajmowali się hodowlą świń, Psar – hodowlą psów (myśliwskich), a służebni z Szewc parali się rzemiosłem szewskim. Z kolei goszczącym w okolicach Płocka zwracam uwagę na nazwy wsi: Łagiewniki, Konary, Tokary i Winiary. O ostatniej z nich (dziś dzielnica Płocka) już kiedyś pisałem. Zamieszkiwali w niej służebni zajmujący się uprawą winnic na skarpie wiślanej. Z kolei mieszkańcy Łagiewnik to odpowiednicy późniejszych bednarzy oraz tych, którzy wykonywali naczynia z klepek drewnianych. Naczynia te nazywano kiedyś łągwiami. Mieszkańcy Konar to koniarze (hodowcy koni), a Tokar to cieśle zajmujący się obróbką drewna, ale zapewne także karczunkiem lasów. Z kolei goszczącym w okolicach Sierpca czy Rościszewa polecam uwadze nazwę kilku miejscowości Rzeszotary (Rzeszotary-Chwały, Rzeszotary-Gotardy, Rzeszotary Pszczele, Rzeszotary-Stara Wieś), która wywodzi się od dawnej osady służebnej, podległej grodowi w Raciążu, której mieszkańcy byli sitarzami.

Natomiast mieszkańcy Bartnik koło Przasnysza oraz Bartodziejów koło Pułtuska zajmowali się bartnictwem, czyli pszczelarstwem leśnym i już od średniowiecza byli objęci specjalnym prawem książęcym (prawem bartnym). Zapewne podobnych miejscowości da się odnaleźć jeszcze więcej, a ich nazwy i położenie koło dawnych średniowiecznych grodów (centrów władzy książęcej) to ważne świadectwo naszej mazowieckiej historii.