Wśród znajomych mających dzieci w wieku szkolnym krąży hasło: „Damy radę. Wakacje już za dziesięć miesięcy”. „Poszło mi fatalnie”, mówi kolega do kolega i dodaje: „Ale przynajmniej egzaminy się skończyły”.

W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku ciechanowskie koszary opuszczają żołnierze 11 pułku ułanów. Wojna ma wybuchnąć lada dzień. Uformowane oddziały stosownie uzbrojone i zaopatrzone na czas mobilizacji wojennej wyruszają na północ, aby obsadzić wyznaczony przez dowództwo Armii „Modlin” odcinek granicy polsko-niemieckiej. Do Ciechanowa już nigdy nie powrócą…

Jako jedni z pierwszych, zaledwie w kilka godzin po ogłoszeniu mobilizacji na granicy znaleźli się nie ułani na koniach, ale na… rowerach, czyli pluton kolarzy. Jego mobilność wynikała m.in. z faktu, że nie było potrzeby powoływać nowych żołnierzy, gdyż pochodzili oni ze starszego rocznika. Ponadto, po utwardzonych drogach, a takie prowadziły w stronę granicy z Prusami Wschodnimi, rower jako środek transportu był szybszy, nie wymagający tyle zachodu co koń. 
(O walce kolarzy z 11 pułku na pozycji pod Żaboklikiem piszemy w 36 numerze TC.)

Powszechnie utrwalony obraz ułanów II RP to żołnierze na rumakach, uważani za świetnie wyszkolonych i odważnych, którzy szarżują konno na przeciwnika, uzyskując zawsze efekt zaskoczenia. A tymczasem… Do bitwy na polach walki ułani zsiadali z koni i walczyli jak „zwykła” piechota. A na dodatek każdy oddział, który ruszał do boju był automatycznie pomniejszany o 1/3 stanu osobowego, bowiem trzeba było na tyłach pilnować koni (byli to tzw. koniowody - jeden żołnierz na trzy konie). Z tą walecznością i odwagą też różnie bywało.

Opracowania historyczne, archiwa dot. całej kampanii wrześniowej są bogate i wszechstronne. Są m.in. szczegółowe analizy decyzji Naczelnego Dowództwa, poszczególnych armii, brygad, oddziałów wydzielonych i innych związków taktycznych. Udział i rola Mazowieckiej Brygady Kawalerii, w skład której wchodził 11 Pułk Ułanów Legionowych z Ciechanowa są również dokładnie opisane przez historyków II wojny. Składają się m.in. z licznych i obszernych relacji i wspomnień uczestników tych walk – oficerów i żołnierzy, meldunków, rozkazów oraz innych dokumentów. Wykorzystano również dokumenty strony niemieckiej.

Nas, mieszkańców północnego Mazowsza mogą szczególnie interesować wydarzenia na nieodległej linii frontu pod Mławą bronionego przez dywizje Armii „Modlin”. Tu na odcinku Janowo-Chorzele obronę granicy powierzono właśnie MBK i ułanom z Ciechanowa. Czy dobrze wywiązali się z tej roli? 

Jak zauważa prof. Ryszard Juszkiewicz w swojej książce „11 pułk ułanów legionowych im. marszałka Śmigłego Rydza” :„Panuje opinia, że MBK zbyt łatwo oddała swoją drugą linię. O walkach o wielkim natężeniu i zaciekłości nie mówią znane historykom źródła. Kwestia przewagi nieprzyjaciela jest poza sporem, ale nie była ona większa niż w wielu bitwach wrześniowych. Zarówno straty krwawe jak i materiałowe brygady nie dadzą się porównać np. ze stratami Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Na odcinku MBK nie było walki „na noże”, jak np. pod Mokrą gdzie npl traci 50 czołgów i kilkuset zabitych i rannych, a WBK 27 oficerów i 500 szeregowych”.

Dalej historyk pisze, że nie było przesłanek, żeby już w nocy z 1 na 2 września wycofywać na drugą linię obrony poszczególne formacje MBK. Jako jeden z głównych powodów tej niezrozumiałej decyzji można uznać, że „zawiódł mechanizm kontroli meldunków jakie wypływały do sztabu brygady”, a „rozkaz odwrotu został wydany w oparciu o  przesłanki płynące z nieścisłych dokumentów”. 

Pierwszy dzień wojny nie odznaczał się wielką intensywnością walk w tym rejonie. Główne uderzenie Niemców skoncentrowane było na Mławę i na pozycje 20 DP, tam nieprzyjaciel zgromadził największe siły i prowadził główne natarcie.

Odcinek od Rzęgnowa na wschód nie był 1 września, poza sporadycznymi wypadami oddziałów niemieckich szczególnie atakowany. Gorzej było następnego dnia, i następnego… 2 i 3 września szwadrony 11 pułku co rusz ostrzeliwane przez artylerię, atakowane przez lotnictwo i oddziały pancerno-motorowe były w ciągłym odwrocie w kierunku Przasnysza. Nasi ułani próbowali jeszcze opierać się pod Rostkowem i Golanami, ale zostali odrzuceni na południe za szosę Przasnysz-Ciechanów, w stronę Szwejk i Krasnego.

3 września wieczorem do Ciechanowa wdarła się fortpoczta niemieckiej dywizji pancernej gen. Kempfa, opanowała koszary i stację kolejową. 

4 września MBK otrzymała rozkaz odwrotu w kierunku na Pułtusk i zorganizowania tam obrony na rzece Narew. Tak zakończyła się bitwa graniczna 11 pułku ułanów legionowych.

Podobno wrzesień to nowy styczeń. I nie chodzi, na szczęście, o aurę. Nie chodzi też o wielość imprez, choć w tym roku może się okazać, że liczba świąt plonów, dni ziemniaka, ekologicznych pikników i rodzinnych festynów będzie większa niż studniówek i karnawałowych bali.

Już drugiego dnia od wybuchu II wojny światowej, kiedy jeszcze ważyły się losy obu walczących armii, a Polacy bohatersko odpierali niemiecki atak między innymi na Westerplatte, na Helu i w okolicach Mławy, na terenie Wolnego Miasta Gdańska, w okolicach małej nadmorskiej miejscowości Sztutowo (Stutthof), prawie nikomu dotąd znanej, Niemcy przystąpili do organizowania pierwszego na terenach obecnej Polski, obozu koncentracyjnego.

Wracając na prowincyę zazwyczaj odczuwa się pewną nostalgię i wewnętrzne zadowolenie, że te same domy i ulice jeszcze stoją i istnieją, te same instytucje nadal funkcjonują i ci sami ludzie wciąż przechadzają się za swoimi pieskami po parku i ze swoimi dziećmi po deptaku.  Ale ta radość jest krótkotrwała, bo szybko dopatrujemy się porównania z miejscem, skąd przybyliśmy. 

Pierwszą rzeczą, która uderza w oczy w sposób negatywny, jest transport. Nie mówię tu o problemach ogólnopolskich, jak opóźniające się pociągi, bilety sprzedane na nieistniejące miejsca, czy zatkane – wskutek robót drogowych – arterie komunikacyjne, bo te wszyscy dobrze znamy. Myślę o sprawach bardziej lokalnych. A lokalne są autobusy, samochody, rowery, ulice, parkingi, przejścia dla pieszych i wiele innych elementów służących naszemu przemieszczaniu się. Weźmy za przykład lokalną komunikację autobusową. Działa ona na ogół bardzo sprawnie, ale w oczy rzuca się kilka porównań. Najważniejsze jest to, że nasze autobusy nie tyle się spóźniają, ale lubią odjeżdżać z przystanku za wcześnie, nawet dwie minuty. To mnie spotkało kilka razy – dla ciekawych mam daty i godziny oraz numery autobusów. Muszę też powiedzieć o przystankach coś, na co czytelnikowi otworzą się oczy ze zdumienia, czego ja chcę?  Otóż, w każdym cywilizowany kraju, w jakim byłem, jeśli nikt nie czeka na przystanku, to autobus mimo wszystko zatrzymuje się, otwiera oboje drzwi, upewnia się że nikt nie wsiada ani nie wysiada, zamyka drzwi i odjeżdża. Ale to w cywilizowanym kraju – w Cywilizowanym Polskim Kraju tak nie jest, bo wtedy kierowca dodaje gazu i podąża do następnego przystanku. 

Z przystankami autobusowymi wiąże się też inna typowo polska przypadłość. Służą one jako chwilowe miejsca postojowe dla samochodów osobowych. Kilka razy doświadczyłem, że pojazd staje na przystanku autobusowym i czeka. Może czekać na przykład na to, aby kierowca lub jego pasażer wskoczył na chwilę do „Żabki” po hamburgera lub po napój, może spokojnie czekać na kolegę lub członka rodziny, który pojawia się po dziesięciu minutach zadowolony, że nie musi się tłuc po jakichś wybojach. Jasne, że sam tu nie jestem bez winy. W czasach kiedy ponosiła mnie fantazja, zatrzymałem się maluchem na lewym pasie przy sygnalizacji na ul. 17-go Stycznia przy Warszawskiej, włączyłem światła awaryjne, przeszedłem spokojnie po pasach do kwiaciarni „Goździk”, kupiłem bukiet róż, wróciłem i odjechałem. Wcale się tym nie chwalę, tylko przedstawiam przykład bezsensownej nonszalancji. Po prostu, myślałem wtedy, że na prowincyi tak można.

Na ogół, transport dotyczy wygody w przemieszczaniu, ale nie zawsze korzystamy z pojazdów, często chodzimy pieszo, aby dotrzeć do celu a czasami po prostu na spacer. I tu można poczynić kilka ciekawych obserwacji, jak to się odbywa na prowincyi. Akurat mam świetny przykład, tzw. kładka, tj. przejście nad Łydynią od ul. Kopernika i alejka obok kanałku do ul. Tatarskiej. Alejce zdecydowanie należał się remont, tzn. nowa nawierzchnia, więc wreszcie zdecydowano się to zrobić, ale trzeba było zamknąć przejście przez kładkę. Postawiono typową barierkę ze znakiem „zakaz ruchu pieszych”. Ta droga jest uczęszczana przez pieszych i rowerzystów, więc dla użytkowników powstała spora niewygoda. Normalny człowiek może trochę pomstować na niewygodę, ale to przeboleje i dostosuje się do zasad, znajdując chwilowo alternatywną drogę do ul. Tatarskiej do czasu, aż odremontowana alejka zostanie oddana do użytku. Ale prowincya – nie. Zaraz na drugi dzień po postawieniu, barierkę przewrócono a znak przestawiono i – jakby nigdy nic – alejkę ponownie objęto w posiadanie, droga została otwarta. Zabawa w kotka i myszkę trwała kilka tygodni, co parę dni barierkę stawiano na nowo, na drugi dzień ją przewracano, ślady opon rowerowych i butów stawały się coraz wyraźniejsze, potem barierka pojawiała się trochę wzmocniona, znak stawiano ponownie, ale to nie przeszkadzało, żeby ktoś je znowu prewrócił, i tak dalej.

Jasne, że dla wykonawcy ruch pieszych i rowerów po alejce podczas robót musi być sporym utrapieniem. Wreszcie, ktoś poszedł po rozum do głowy i stawiając przewróconą barierkę po raz n-ty przycisnął ją do podłoża paletą płyt chodnikowych. Taka paleta z płytami może ważyć nawet kilkaset kilogramów, więc rower jej nie odciągnie. I barierka stoi. Chciałbym wierzyć, że to wszystko to taka sobie prowincya, bo ludzie nie są nauczeni, jak się zachować, ale myślę że to jest coś o wiele więcej, to chamstwo. Z przyjemnością wydałbym etykietkę z napisem „Chamstwo” tym z nas, którzy tę barierkę przewracali lub tylko odsuwali, żeby przejść lub przejechać przez alejkę. I co z tego, że nie ma ona nawierzchni, czy to jest jakieś utrudnienie? Nie! A bo to raz chodziło się po polu lub po łące boso, często przez kałuże i błoto, jak trzeba było dość do miasta lub do sąsiada? W dużym stopniu mamy to we krwi.

Wracam z obserwacji alejki i kładki ulicą Kopernika i z rozrzewnieniem spoglądam na boisko przy Zespole Szkół Technicznych. Łezka kręci mi się w oku, bo w latach mojej młodości, by nie powiedzieć – dzieciństwa, właśnie na tym boisku, kiedy przylegało ono do mieszczącego się tam wówczas Liceum Ogólnokształcącego nr 4, tzw. Krasiniaka, uczyłem się grać w koszykówkę, skakałem w dal, biegałem „na okrążenia” ćwicząc wytrzymałość, i po lekcjach przychodziłem, żeby zagrać w palanta, nie będąc nawet jeszcze uczniem szkoły średniej. Ten sam teren wygląda teraz zupełnie inaczej, większość powierzchni zabudowano, ale niewielką część zostawiono i stworzono na niej dość małe, ale wspaniałe, boisko ze sztuczną nawierzchnią, gdzie można pograć w koszykówkę, piłkę nożną lub ręczną, a zapewne i w siatkówkę. I co się tam dzieje? 

Dzieje się tam dokładnie to, co za moich czasów, tylko przesunięte o kilkadziesiąt lat do przodu. Szczególnie w wakacje, przychodzi tu młodzież wszystkich kategorii wiekowych, myślę że od ośmiolatków do trzynasto- może czternastolatków, i rzuca piłkę do kosza lub kopie ją albo też rzuca do bramki. Zarówno chłopcy jak i dziewczęta. To jest coś wspaniałego, taka samoistna organizacja czasu na sportowo. Osobiście, chciałbym pochylić czoła przed administratorami tego obiektu, że umożliwiają młodzieży takie nienadzorowane gry i zabawy. Bardzo to cenne w czasach, kiedy nie ma sposobu, żeby młodych ludzi oderwać od telefonów komórkowych.

Jest tylko jeden problem. Boisko jest pięknie i szczelnie ogrodzone, z wysoką siatką od ulicy, na wypadek, gdyby wysoko rzucona lub kopnięta piłka kierowała się na sąsiadującą jezdnię. Do wejścia służy – wyglądająca na zawsze otwartą – furtka, która jest umieszczona od strony szkoły, nie od ulicy. I to stanowiło dla młodych ludzi problem. Po co iść do furtki, żeby się dostać na boisko, jak można zrobić dziurę w siatce od strony ulicy i w ten sposób zaoszczędzić sobie parę kroków na dojście do furtki? Nie wiem, jak to nazwać? Bezmyślność, chuligaństwo, czy jeszcze jakoś inaczej? Ale powiązując ten incydent z problemem kładki, sądzę że to po prostu kretynizm. Ci młodzi ludzie, którzy dzisiaj przecięli siatkę i zniszczyli wspaniały obiekt, za dziesięć lub piętnaście lat będą rozwalać barierę zamykającą alejkę od kładki przy następnym remoncie nawierzchni.

Brawo obywatele Ciechanowa! Myślałem, że wkrótce będzie można wystąpić o odklejenie nam etykiety prowincyi, ale teraz widzę, że tego jeszcze długo zrobić się nie da. Nie wiem, zresztą, czy słowo prowincya jest tu odpowiednie, może bardziej adekwatnie byłoby powiedzieć wprost, ciemnota.